* دکتر حوریه یحیایی

متاسفانه در دنیای امروز که سرعت و راحتی به اولویت های زندگی مدرن تبدیل شده است، استفاده از ظروف یکبار مصرف به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی روزمره، به ویژه در جوامع شهری، بدل گشته است. از خرید قهوه صبحگاهی در لیوان های کاغذی گرفته تا سفارش ناهار در ظروف پلاستیکی فوم، این محصولات به نظر می آید که راه حلی بی ضرر و کارآمد هستند. اما در پشت این نقاب راحتی، حقیقتی تلخ و نگران کننده نهفته است ، بسیاری از این ظروف فاقد استانداردهای لازم برای تماس با غذاهای گرم هستند و چه بسا که خود، منبعی از سموم مضر برای بدن انسان محسوب می شوند. فاجعه بارتر آنکه نظارت مؤثر و سیستماتیکی بر تولید و توزیع این محصولات وجود ندارد و مصرف کننده، غافل از خطرات قریب الوقوع، به استفاده روزافزون از آنها ادامه می دهد. 
ظروفی که با عنوان “کاغذی” به فروش می رسند، اغلب گمراه کننده هستند. این لیوان ها و ظروف به ندرت از کاغذ خالص ساخته شده اند. دلیل این امر ساده است، کاغذ خالص در برابر مایعات داغ و چرب به سرعت نفوذپذیر شده و شکل خود را از دست می دهد. برای حل این مشکل، تولیدکنندگان داخلی و خارجی، سطح داخلی این ظروف را با یک لایه نازک پلاستیک، معمولاً از جنس پلی اتیلن (PE) یا در موارد ارزان قیمت تر، با موادی نامشخص پوشش می دهند. این لایه پلاستیکی هنگامی که در معرض دمای بالا مانند قهوه داغ یا غذای چرب و گرم قرار می گیرد، امکان مهاجرت مواد شیمیایی از پلاستیک به داخل غذا یا نوشیدنی را به شدت افزایش می دهد. 
این مهاجرت در مورد مایعات و غذاهای داغ، اسیدی و چرب با شدت بیشتری اتفاق می افتد. مطالعات متعدد نشان داده اند که موادی مانند بیسفنول آ (BPA) و فتالات ها که برای نرم کردن پلاستیک ها استفاده می شوند، حتی در مقادیر کم می توانند مانند هورمون استروژن در بدن عمل کرده و باعث اختلال در سیستم غدد درون ریز شوند. این اختلالات با مشکلات متعددی از جمله ناباروری، بلوغ زودرس، چاقی، دیابت و حتی افزایش خطر برخی سرطان ها مانند سرطان پستان و پروستات مرتبط هستند. 
اما مشکل تنها به BPA ختم نمی شود. بسیاری از تولیدکنندگان با افتخار برچسب “عاری از BPA» را روی محصولات خود می زنند، اما از مواد جایگزین دیگری مانند بیسفنول اس (BPS) و بیسفنول اف (BPF) استفاده می کنند که مطالعات اولیه نشان می دهد آنها نیز می توانند اثرات مشابه یا حتی بدتری بر سلامت انسان داشته باشند. بنابراین، مصرف کننده با اعتماد به برچسب “کاغذی” و حتی “بدون BPA»، خود را در معرض کوکتلی از مواد شیمیایی مضر قرار می دهد که اثرات بلندمدت آنها به طور کامل شناخته شده نیست. در کنار ظروف به اصطلاح کاغذی، ظروف پلاستیکی یکبار مصرف از جنس پلی استایرن (PS) یا همان “فوم” و پلی پروپیلن (PP) نیز خطرات بزرگی را به همراه دارند. ظروف فوم به دلیل عایق بودن و قیمت ارزان، برای بسته بندی غذاهای گرم بسیار محبوب هستند. اما پلی استایرن در صورت تماس با حرارت، می تواند موادی مانند استایرن را وارد غذا کند. استایرن یک ماده سمی و احتمالاً سرطانزا برای انسان طبقه بندی شده است که تأثیرات مخربی بر سیستم عصبی دارد و می تواند باعث سردرد، خستگی و افسردگی شود.
 همچنین، این ماده از طریق پوست نیز قابل جذب است. ظروف پلی پروپیلن اگرچه در نگاه اول ایمن تر به نظر می رسند، اما این ایمنی مشروط به استفاده در دمای مشخص شده توسط سازنده است. متأسفانه در زندگی واقعی، این ظروف اغلب برای نگهداری غذاهای بسیار داغ، گرم کردن در مایکروویو (حتی اگر برچسب عدم امکان استفاده در مایکروویو را داشته باشند) و یا پر کردن با غذاهای چرب استفاده می شوند که همه این موارد باعث تسریع در مهاجرت مواد شیمیایی به غذا می شود.
اما چه چیزی این بحران را عمیق تر و نگران کننده تر می کند؟ پاسخ روشن است، فقدان نظارت دقیق و سیستماتیک. در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، استانداردهای مربوط به ظروف یکبار مصرف اغلب قدیمی، ناکافی یا به درستی اجرا نمی شوند. بازار مملو از محصولات تقلبی، قاچاق و تولید شده در کارگاه های غیرمجاز است که از مواد اولیه بازیافتی نامرغوب و حتی خطرناک استفاده می کنند. این مواد بازیافتی ممکن است حاوی آلاینده های مختلف، فلزات سنگین و باقیمانده مواد شیمیایی از محصولات قبلی باشند. هنگامی که از این مواد بازیافتی برای تولید ظرف غذای یکبار مصرف استفاده شود، این آلاینده ها به راحتی می توانند به غذایی که می خوریم راه یابند. 
نهادهای نظارتی یا فاقد منابع کافی برای پایش مستمر بازار هستند و یا قوانین بازدارنده قدرتمندی برای برخورد با متخلفان وجود ندارد. در نتیجه، تولیدکنندگان سودجو بدون هیچ واهمه ای از عواقب قانونی، به تولید انبوه ظروف غیراستاندارد و ارزان قیمت ادامه می دهند و مصرف کننده نیز به دلیل ناآگاهی و قیمت پایین، این محصولات را می خرد. این چرخه معیوب، سلامت جامعه را به طور روزانه به مخاطره می اندازد.
علاوه بر خطرات مستقیم سلامت، این ظروف یکبار مصرف که اغلب غیرقابل بازیافت یا با بازیافت بسیار دشوار هستند، باری عظیم بر محیط زیست وارد می کنند. آنها برای صدها سال در طبیعت باقی می مانند، به خاک و آب نفوذ می کنند و وارد چرخه غذایی حیوانات و در نهایت خود انسان می شوند. اما تأثیر مستقیم آنها بر سلامت انسان در کوتاه مدت آنقدر جدی است که باید به صورت فوری و مستقل مورد توجه قرار گیرد. ما هر روز با انتخاب یک لیوان قهوه کاغذی یا یک ظرف فوم برای ناهار، در حال انجام یک آزمایش شیمیایی غیرارادی بر روی بدن خود هستیم. اثرات این آزمایش ها ممکن است فوراً آشکار نشود، بلکه به صورت تدریجی و در طول سال ها خود را در قالب بیماری های مزمن و صعب العلاج نشان دهند.
در پایان، باید پذیرفت که راحتی و سرعت استفاده از ظروف یکبار مصرف، به بهای از دست دادن سلامت فردی و جمعی تمام می شود. جامعه در دام یک توهم بزرگ افتاده است؛ توهمی که در آن ظروف به ظاهر بی آزار “کاغذی” و “پلاستیکی” در سایه بی قانونی و بی توجهی، به ابزاری برای انتقال خاموش سموم به بدن ما تبدیل شده اند. تا زمانی که نظارت های جدی و علمی از سوی مراجع ذیصلاح اعمال نشود، قوانین سختگیرانه تری تصویب نگردد و فرهنگ استفاده از ظروف قابل شستشو و بی خطر در میان مردم ترویج نیابد، این چرخه مخرب ادامه خواهد داشت. آگاهی بخشی به مردم در مورد این خطرات پنهان گام نخست و بسیار مهمی است. هر مصرف کننده نه تنها با همراه داشتن ظرف شخصی خود، استفاده از ظروف شیشه ای یا استیل ضدزنگ برای نگهداری غذا ، نوشیدنی و پرهیز از گرم کردن غذا در ظروف یکبار مصرف در مایکروویو می تواند از سلامت خود محافظت کند، بلکه می تواند با کاهش تقاضا، پیامی قوی به صنعت تولید این ظروف بفرستد. سلامت ما بسیار ارزشمندتر از چند دقیقه راحتی زودگذر است و این انتخاب در دستان خود ماست.