اشاره:
آخرین وضعیت توسعه کارآفرینی در ایران در سال جاری میلادی، اعلام شد.
موسسه جهانی توسعه کارآفرینی، هرساله برمبنای شاخص های مشخصی نسبت به ارزیابی وضعیت توسعه کارآفرینی در کشورهای عضو اقدام و نتایج بررسی های خود را درقالب گزارشی جامع منتشر می کند. نتایج بررسی های موسسه جهانی توسعه کارآفرینی از این جهت اهمیت دارد که در حقیقت تصویری از تغییرات اکوسیستم کارآفرینی کشورهای عضو را ارائه می‌دهد و نماگری است که سلامت اکوسیستم کارآفرینی را از طریق تعاملات پویا و نهادینه‌شده بین گرایش، توانایی و اشتیاق کارآفرینی، هم در سطح فردی و هم در سطح نهادی مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
وضعیت توسعه کارآفرینی در ایران
بر اساس گزارش موسسه جهانی توسعه کارآفرینی، رتبه کارآفرینی ایران در سال ۲۰۱۸ با افزایش ۱۳ رتبه‌ای در میان ۱۳۷ کشور جهان ۷۲ است و همچنین در منطقه منا (MENA) ۱۱ (در سال ۲۰۱۸ بحرین از منطقه منا خارج‌شده و جزو کشورهای منطقه اقیانوسیه قرارگرفته است) می‌باشد که در مقایسه با سال قبل ۳ رتبه بهبود یافته است. همچنین ایران ۷/ ۴ بهبود امتیاز را در سال ۲۰۱۸ تجربه کرده و از این منظر پنجمین کشور جهان در بهبود امتیاز است. اما متاسفانه، گلوگاه‌های موجود در اکوسیستم کارآفرینی کشور کماکان در وضعیت نامطلوبی به سر می‌برند. این شواهد حاکی از نامتناسب بودن فضای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشور و انگیزه‌های کارآفرینی فردی در سطح جامعه است که با اتخاذ سیاست‌هایی در سطح کشور قابل بهبود است.
گرایش کارآفرینانه
بر اساس اطلاعات گزارش شاخص جهانی کارآفرینی، امسال ایران افزایش چشمگیری در امتیاز شاخص فرعی گرایش کارآفرینانه (ATT) نسبت به سال قبل را تجربه می‌کند، این افزایش ناشی از تغییر ناگهانی در رکن مهارت راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا است. گرایش کارآفرینانه تحت تاثیر ارکان درک فرصت، پذیرش ریسک، شبکه‌سازی، مهارت راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا و پشتیبانی فرهنگی است. ارکان درک فرصت، پذیرش ریسک و پشتیبانی فرهنگی از گلوگاه‌های اساسی اکوسیستم کارآفرینی کشور در این بخش هستند. دولت با معرفی کارآفرینان و موفقیت‌های آنها در مناطق مختلف به جامعه، ایجاد قوانین ورشکستگی منعطف، کاهش نگرش منفی افراد جامعه نسبت به شکست کارآفرینان و معرفی هر چه بیشتر ارزش‌های ایجاد شده توسط کارآفرینان در سطح جامعه می‌تواند این گلوگاه‌ها را به فرصت تبدیل کند.
توانایی کارآفرینانه
شاخص فرعی توانایی کارآفرینانه (ABT) شامل ارکان رقابت، سرمایه انسانی، جذب فناوری و کسب‌وکار مبتنی بر فرصت است. رکن رقابت ازجمله ارکان چالش‌برانگیز در اکوسیستم کارآفرینی کشور در سال ۲۰۱۸ است. این رکن شامل متغیر فردی (رقبا) و متغیرهای نهادی (غلبه بر بازار و مقررات) است. از سیاست‌هایی که برای خروج از بحران در این رکن مطرح است حذف سیاست‌های انحصاری و ضد رقابتی در کشور و همچنین تشویق کارآفرینان به تشخیص فرصت‌هایی در بازار که منحصربه‌فرد بوده یا مغفول مانده‌اند. رکن جذب فناوری در این بخش عملکرد بهتری را نسبت به بقیه ارکان این بخش نشان داده است. در ارتباط با این رکن دولت با حمایت از برنامه‌های حوزه‌های علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) و همچنین کارآفرینان با رصد کردن فناوری‌های مرتبط با حوزه کسب و کارشان و روندهای آنها می‌توانند در تقویت بیشتر این رکن بکوشند.
اشتیاق کارآفرینانه
بر اساس این گزارش، شاخصی که نسبت به سال گذشته تغییر چشمگیری نداشته است، اشتیاق کارآفرینانه (ASP) است. نوآوری محصول، نوآوری فرآیند، رشد بالا در کسب‌وکار، بین‌المللی‌سازی و سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر ارکان این شاخص هستند. همان‌گونه که گزارش‌های ۲۰۱۷ GEI و ۲۰۱۸ GEI نشان می‌دهند، نوآوری محصول، نوآوری فرآیند و بین‌المللی‌سازی ارکان ناکارآمد این شاخص هستند. نوآوری محصول شامل متغیر فردی (محصول نوآورانه) و متغیر نهادی (انتقال فناوری) است. چالش مربوط به نوآوری محصول مربوط به متغیر فردی این رکن (محصول نوآورانه) است.
پیش از این کشورهای توسعه‌یافته منبع تولید کالاهای جدید بودند، اما امروزه کشورهای در حال توسعه کالاهایی را تولید می‌کنند که به‌طور چشمگیری ارزان‌تر از مشابه غربی آنها است و به راحتی در بعضی از صنایع می‌تواند با مشابه غربی خود رقابت کنند. کارآفرینان ایرانی نیز با ایجاد خدمات و محصولات نو در بازارهای محلی و منطقه‌ای خود (نوآوری‌های تقلیدی) می‌توانند در سال مزین به‌نام "حمایت از کالای ایرانی" موجب بهبود این رکن شوند. همچنین دولت نیز با تقویت همکاری تحقیقاتی بین صنعت و دانشگاه و حمایت از مالکیت فکری می‌تواند به این رکن کمک کند.
دو رکن ناکارآمد دیگر در اشتیاق کارآفرینانه، نوآوری فرآیند و بین‌المللی‌سازی هستند. نوآوری در فرآیند، روش‌ها، سیستم‌ها، تجهیزات، مهارت‌ها و رویه‌های جدید را نشان می‌دهد که منجر به تولید یک خدمت یا محصول می‌شوند؛ متغیر فردی این رکن، «فناوری جدید» و متغیر نهادی آن «علم» است. علم شامل متغیرهای «هزینه ناخالص داخلی در تحقیق و توسعه »، «کیفیت نهادهای علمی و پژوهشی» و «گستره دسترسی به مهندسان و دانشمندان» است.
در ایران ۲۰۱۸ وضعیت هزینه ناخالص داخلی در تحقیق و توسعه نامطلوب است و با سطح بهینه فاصله دارد. رکن چالش‌برانگیز دیگر بین‌المللی‌سازی با دو متغیر صادرات (در سطح فردی) و پیچیدگی اقتصادی (در سطح نهادی) است. بین‌المللی‌سازی میزان توانایی بنگاه در ورود به بازارهای جهانی را نشان می‌دهد. عملکرد کشور در این رکن نیز ناکارآمد است. مطالعات نشان می‌دهد، گلوگاه اکوسیستم کشور در متغیر فردی این شاخص، صادرات است و با ایجاد چشم انداز‌های روشن در توسعه کسب و کار و ایجاد مشوق‌هایی برای صادرات در بین کارآفرینان می‌توان این متغیر را متحول ساخت.
سخن آخر
در عصر حاضر، پژوهشگران حوزه سیاست‌گذاری کارآفرینی معتقدند کشورها با تعداد زیادی کارآفرین (به معنای کسب‌وکار جدید یا خوداشتغالی) نمی‌توانند به رشد و توسعه اقتصادی دست یابند بلکه نیازمند اکوسیستم کارآفرینی متناسب هستند تا بتوانند به این مهم برسند. هر اکوسیستمی شامل تعدادی زیرسیستم به هم وابسته است که باهم در تعاملند، بر یکدیگر اثرگذارند و در جهت برآوردن هدفی با یکدیگر تعامل می‌کنند. در اکوسیستم کارآفرینی وجود ذی‌نفعان و همکاری متقابل آنها با یکدیگر سبب ایجاد شرایط مناسب برای فعالیت‌های کارآفرینانه و توسعه کسب و کارهای جدید می‌شود. منظور از ذی‌نفع هر نهادی است که به‌طور بالفعل یا بالقوه حامی و مشوق کارآفرینی است. ارگان‌های دولتی، دانشگاه‌ها، انجمن‌های کسب و کار، تشکل‌های بخش خصوصی، سرمایه‌گذاران، بانک‌ها، کارآفرینان، مراکز رشد، مراکز شتاب‌دهنده، رهبران اجتماعی، مراکز تحقیقاتی، نمایندگان نیروی کار، وکلا از ذی‌نفعان اکوسیستم کارآفرینانه بشمار می‌آیند.
ازاین‌رو شاخص جهانی کارآفرینی با این رویکرد تلاش دارد نگاهی دقیق به سلامت اکوسیستم کارآفرینی کشورها بیندازد. مزیت این شاخص نسبت به سایر روش‌های سنجش در این است که این شاخص با توجه به تعاملات سطح فردی و سطح نهادی کارآفرینی، چشم‌اندازی نسبتا دقیق از قوت‌ها و تنگنا‌های اکوسیستم کارآفرینی کشورها ارائه می‌دهد. از آنجا که زمینه نهادی تنظیم‌کننده رفتارهای فردی است، بنابراین برای درک اکوسیستم کارآفرینی لازم است هم به تعاملات درونی و هم تعاملات میان این دو سطح توجه شود.
گزارش از: حجت سوری
soorihojat@yahoo.com